Pombe haramu bado ni changamoto kubwa ya kiafya na kiuchumi nchini Tanzania. Zaidi ya kupoteza maisha kwa vileo vyenye sumu, soko la kivuli linapunguza mapato ya kodi, kudhoofisha biashara halali, na kuchochea mifumo isiyo salama ya matumizi. Hii siyo tu hoja ya kodi, bali ni suala la kitaifa linalohitaji juhudi za pamoja kutoka serikalini, sekta binafsi, jamii, umma, na watumiaji.
Pombe haramu ni nyingi na ghali nchini Tanzania. Utafiti wa kitaaluma unaonyesha kuwa pombe zinazozalishwa bila udhibiti (zisizo rasmi) zinachangia takribani asilimia 86% ya pombe yote inayotumika nchini, jambo linaloonyesha ukubwa wa ugavi usio rasmi na usiotozwa kodi unaopita nje ya udhibiti. Ripoti za kitaifa zimetaja pia hasara ya kifedha:
inakadiriwa kuwa zaidi ya TZS trilioni 1.7 hupotea kila mwaka katika makusanyo ya ushuru kutoka sekta ikiwemo pombe na sigara, fedha ambazo zingesaidia afya, elimu, na utekelezaji wa sheria. Athari kwa binadamu ni kubwa vilevile: wasimamizi wameonya kuhusu pombe hatarishi sokoni, na hatua za ukamataji zimefanyika ili kuzuia sumu za methanoli na madhara mengine yanayoweza kusababisha upofu au kifo.
Kukomesha soko hili la kivuli ni juhudi za mashirika mengi. TRA inaendelea kusimamia ufuasi wa ushuru wa bidhaa kupitia mpango wa Electronic Tax Stamps (ETS) na operesheni shirikishi za ukaguzi wa mashinani. Hatua za hivi karibuni zimehusisha kukamatwa kwa pombe haramu na mashauri ya mahakamani yanayohusiana na ukiukaji wa ushuru, hatua zinazosaidia kulinda mapato na kuzuia wahujumu wa stempu bandia.
TBS (Shirika la Viwango Tanzania) hufuatilia usalama na ubora wa bidhaa sokoni, kutoa tahadhari za hatari, na kufanya ukaguzi wa soko kuondoa vinywaji visivyo salama kabla havijawadhuru watumiaji. FCC (Tume ya Ushindani Halali) hupambana na bidhaa bandia na zisizo na viwango, ikiwemo mtiririko wa mipakani, na imeimarisha ushirikiano wa kikanda (kwa mfano, kazi na Kenya Anti-Counterfeit Authority) kuvuruga mitandao ya usambazaji haramu inayoingiza bidhaa sokoni Tanzania.
TRA imekuwa mstari wa mbele katika juhudi za pamoja kukabiliana na janga hili, ikichanganya mifumo thabiti inayoendeshwa na teknolojia na ushirikishwaji wa wadau ili kulinda walaji, kuongeza mapato ya serikali, na kurejesha imani katika soko la pombe.
Katika mapambano mapana dhidi ya uchumi wa kivuli, ni mifumo ya kisasa ya kodi na hatua za pamoja pekee zinazoweza kuendesha mapato na uwajibikaji unaohitajika kupambana na biashara haramu. Kwa kuakisi mbinu bora zinazotumika Afrika Mashariki, mamlaka za mapato za kikanda pia zimetambua kwamba biashara haramu ni suala la kitaifa, na hivyo kuimarisha haja ya suluhu shirikishi za kijamii kwa ujumla.
Juhudi za Pamoja Kukomesha Soko la Kivuli
TRA inaendelea kutekeleza ufuatiliaji wa ushuru kupitia mfumo wa Electronic Tax Stamps (ETS) na operesheni shirikishi za uwanjani. Hatua za karibuni zimehusisha kukamata pombe haramu na kufikisha kesi mahakamani, zikilinda mapato na kuzuia bandia. TBS (Shirika la Viwango Tanzania) hufuatilia usalama na ubora wa bidhaa, kutoa tahadhari, na kuondoa vileo visivyo salama sokoni. FCC (Tume ya Ushindani Halali) hupambana na bidhaa feki na duni, ikiwemo kuvunja mitandao ya mipakani, na kuimarisha ushirikiano wa kikanda (mfano, na Mamlaka ya Kukabiliana na Bandia Kenya) ili kuvuruga minyororo ya ugavi haramu.
TRA imekuwa mstari wa mbele katika kushirikiana kukabiliana na changamoto hii, kwa kutumia mifumo ya kiteknolojia na kushirikiana na wadau kulinda watumiaji, kuongeza mapato ya serikali, na kurejesha imani kwenye soko la pombe. Katika mapambano haya, ni mifumo ya kisasa ya kodi na ushirikiano wa pamoja pekee unaoweza kuimarisha mapato na uwajibikaji.
Kutoka Sera hadi Vitendo: Ufuatiliaji kama Nyenzo Kubwa
Changamoto za biashara haramu ya pombe zinahitaji zaidi ya uelewa; zinahitaji hatua madhubuti na zenye msaada wa zana za utekelezaji na maamuzi yanayotegemea takwimu. Mfumo wa stempu za kodi za kidigitali wa TRA na mfumo wa uhakiki wa bidhaa unaotoa:
• Ufuatiliaji kutoka kiwandani hadi sokoni
• Uhakiki wa haraka wa bidhaa kwa watumiaji kupitia app ya Hakiki Stempu
• Takwimu za papo kwa papo kwa vikosi vya utekelezaji kutambua uvunjaji wa sheria na maeneo yenye hatari.
Mashamba ya elimu na uhamasishaji kama vile Maonesho ya Sabasaba na zana rahisi za mafunzo yameongeza upakuaji na matumizi ya app ya Hakiki Stempu, hivyo kuimarisha ushiriki wa watumiaji katika ufuatiliaji wa soko. Vilevile, TRA imeanza kutumia mbinu za kisayansi za data kubaini mienendo ya kutiliwa shaka kwa haraka zaidi na kusaidia ukaguzi wenye malengo.
Ushirikiano kati ya Umma na Sekta Binafsi
Tangu kuzinduliwa kwa ETS mwaka 2019, hatua za pamoja zimesaidia kugundua na kuondoa bidhaa haramu sokoni kwa kasi zaidi, kuimarisha kampeni za uhamasishaji (kama vile Ndondo Cup, Maonesho ya Sabasaba, na uhamasishaji wa app ya Hakiki Stempu), na kutoa mafunzo maalum ili maafisa waweze kutambua bidhaa zisizo sahihi.
Kwa msaada wa zana za AI kupitia ETS, vikosi vya utekelezaji sasa vinaweza kuchambua data kwa wakati halisi, kubaini mwenendo usio wa kawaida, na kufuatilia kasoro hadi kwa mikoa au waendeshaji maalum. Vyombo vya habari baada ya Editors’ Forum ya Juni 2025 vilibainisha jinsi “uelewa wa kidigitali wa soko” ulivyosaidia kufichua risiti hewa na kuzuia stempu bandia. Wazalishaji wakubwa wameunga mkono ajenda hii kwa kuwekeza rasilimali kwenye kufuata sheria na kushirikiana na wasimamizi ili kupunguza nafasi ya waendeshaji haramu. Mafunzo ya kuendelea kwa maafisa wa utekelezaji na wamiliki wa maduka, pamoja na kuajiri maafisa wapya, vinaimarisha ufuatiliaji wa mwisho sokoni na kufanya mazingira ya biashara kuwa salama zaidi.
Kulinda Afya, Kuongeza Mapato
Pombe haramu ni hatari kiafya na ni tishio la kifedha. Uzalishaji usiodhibitiwa unapora taifa mapato muhimu na kuwaweka watumiaji hatarini. Kupitia ukusanyaji wa kodi unaothibitishwa, kuweka uwanja sawa kwa wazalishaji wanaofuata sheria, na kuipa serikali takwimu sahihi za soko, TRA inachangia moja kwa moja kurejesha mapato yaliyopotea na kulinda raia.
Mbele Yetu
Dira ya TRA ni kuendeleza zaidi ujumuishaji wa ufuatiliaji, uhakiki wa watumiaji, na utekelezaji unaoongozwa na uchambuzi wa data ili kuondoa kabisa waendeshaji haramu kwenye mnyororo wa ugavi. Kwa kushirikiana na vyombo vya utekelezaji, wazalishaji, wasambazaji, na umma, Mamlaka itaendelea kupima kinachofanya kazi, kuboresha kinachohitaji kuboreshwa, na kuwasiliana kwa uwazi ili kila mdau aelewe nafasi yake katika kujenga soko la pombe lililo salama na lenye usawa.
