Dar es Salaam. Uleaji wa mtoto anayekaribia baleghe ni kazi ngumu lakini yenye umuhimu mkubwa katika maisha ya mtoto na familia kwa ujumla.
Kipindi hiki, ambacho mara nyingi huanzia kati ya miaka tisa hadi 14, hujulikana kama kipindi cha mpito kutoka utoto kwenda utu uzima.
Ni kipindi ambacho mtoto hupitia mabadiliko ya kimwili, kihisia, kijamii, na hata kiakili. Kwa mzazi au mlezi, kuelewa jinsi ya kumlea mtoto katika hatua hii ni jambo muhimu sana ili kumsaidia kujijenga kimaadili, kisaikolojia, na kitabia.
Mojawapo ya dalili za kwanza kabisa za kubaleghe ni mabadiliko ya mwili. Kwa wasichana, huanza kupata hedhi, matiti huanza kuota, na hukua kwa haraka.
Kwa wavulana, huanza kuota nywele sehemu mbalimbali za mwili, sauti hubadilika, na misuli huanza kuonekana.
Mzazi anapaswa kuwa wa kwanza kumwelewesha mtoto kuhusu mabadiliko haya kabla hajakutana nayo. Kwa mfano, msichana akipata hedhi bila kuwa amepewa elimu ya awali, huweza kuogopa au kuona ni tatizo.
Vilevile, mvulana ambaye hajui kwa nini sauti yake inabadilika au anapata ndoto za utotoni, anaweza kujihisi tofauti au kuwa na wasiwasi.
Wakati huu ni muhimu sana kwa mtoto kupewa elimu ya uzazi na maadili. Wazazi wengi huona haya au hofu ya kuzungumza masuala haya, wakidhani watoto wao bado ni wadogo.
Lakini ukweli ni kwamba watoto wa rika hili tayari wanakutana na taarifa mbalimbali kutoka kwa wenzao, mitandao ya kijamii, au hata vyombo vya habari.
Mzazi anapaswa kuwa chanzo cha kwanza cha maarifa kwa mtoto. Mwambie ukweli kuhusu mabadiliko ya mwili, hisia za mvuto wa kijinsia, na umuhimu wa kuwa na maadili mema.
Mweleze hatari za mimba za mapema, magonjwa ya zinaa, na umuhimu wa kujiheshimu. Mazungumzo haya yafanyike kwa upendo, utulivu, na heshima ili mtoto awe huru kuuliza na kueleza anachopitia.
Katika hatua hii, watoto huanza kuwekeza sana katika uhusiano na marafiki. Huwa na hamu ya kukubalika katika kundi fulani, na mara nyingi huiga tabia za wenzao.
Hali hii huweza kuwa chanya au hasi, kulingana na aina ya marafiki waliopo. Wazazi wanapaswa kufuatilia kwa makini aina ya marafiki wa mtoto wao bila kuingilia kwa mabavu.
Ongea naye mara kwa mara kuhusu watu anaoshirikiana nao, na mshauri kwa upole kuhusu kuchagua marafiki bora. Badala ya kumkataza moja kwa moja, mjengee uwezo wa kufanya uamuzi sahihi kuhusu nani wa kuwa naye karibu.
Watoto wa umri huu huanza kuwa na mabadiliko makubwa ya kihisia. Wengine hupatwa na hasira za mara kwa mara, huzuni isiyoeleweka, au kujitenga na familia. Hii ni kawaida kutokana na mabadiliko ya homoni na shinikizo la kijamii.
Mzazi anapaswa kuwa mvumilivu na kuonyesha upendo wa dhati. Badala ya kumkaripia mtoto kila wakati, tafuta njia ya kuzungumza naye na kumwelewa. Mweleze kwamba ni sawa kuhisi hisia mbalimbali lakini ni muhimu kujua namna ya kuzidhibiti. Ikiwa kuna dalili za msongo mkubwa wa mawazo, ni vyema kumshirikisha mshauri wa watoto au mwanasaikolojia.
Kipindi hiki mtoto huanza kujaribu kujitambulisha, mfano anataka kujua yeye ni nani, anataka nini, na ni wapi anakwenda.
Ili kumsaidia, mzazi anatakiwa kuwa na mawasiliano ya wazi na ya kuaminiana. Mtoto anapohisi kuwa anaweza kuzungumza na mzazi bila kuhukumiwa, hujifunza kufunguka na kushirikiana hata katika mambo magumu.
Epuka kumhukumu au kumkatisha tamaa mtoto anapokosea. Badala yake, tumia kosa lake kama fursa ya kumfundisha. Mtoto asikie kwamba anayo nafasi ya kueleza anachohisi, kuuliza maswali, na kuelewa maisha kupitia mwongozo wa wazazi.
Ingawa mtoto anahitaji uhuru zaidi katika kipindi hiki, haimaanishi kwamba hapaswi kuwekewa mipaka. Mzazi anapaswa kuonyesha upendo lakini pia msimamo kuhusu mambo ya msingi kama heshima, wajibu, na nidhamu.
Tengeneza sheria ndogo za nyumbani kama muda wa kurudi nyumbani, matumizi ya simu na mtandao, muda wa kulala, na majukumu ya nyumbani.
Hakikisha unazieleza kwa njia ya kueleweka na toa sababu ya kila kanuni. Mwelekeze mtoto kuelewa kuwa sheria ni kwa ajili ya kumlinda, si kumnyima uhuru.
Watoto katika umri huu wanaanza kugundua vipaji vyao. Mzazi anapaswa kuchochea na kukuza vipaji hivyo kwa kuwapa nafasi ya kujaribu mambo mbalimbali kama michezo, uchoraji, au ujasiriamali mdogo.
Pia ni wakati wa kumfundisha kujitegemea kwa hatua ndogo, kama kupanga muda wake, kushiriki kazi za nyumbani, au kutumia fedha kwa uwajibikaji.
Hii humsaidia kuwa mtu mwenye kujitambua na kujiamini.
Mtoto anayekaribia baleghe hujifunza zaidi kwa kuangalia kuliko kusikia. Hivyo, mzazi ni lazima awe mfano wa maadili, nidhamu, heshima na maisha yenye mwelekeo mzuri.
Kama mzazi anasema moja lakini anatenda kinyume, mtoto atafuata vitendo zaidi ya maneno.
Jenga tabia ya kuonyesha upendo, uvumilivu, bidii, na uwazi katika maisha yako ya kila siku. Mtoto atajifunza mengi kutoka kwako bila hata ya wewe kusema.
Kulea mtoto anayekaribia baleghe ni safari yenye changamoto, lakini pia ni fursa nzuri ya kujenga msingi bora wa maisha yake ya baadaye.
Ni wakati wa kumfundisha kuwa mtu mwenye maadili, anayejiamini, na anayefahamu wajibu wake katika jamii.
Wazazi wanapaswa kuwa na subira, kuelewa, na kutumia mbinu mbalimbali katika malezi ili kumjenga mtoto huyu awe mtu bora. Kwa kuwekeza katika kipindi hiki, jamii inajenga kizazi imara chenye mwelekeo.