NAIROBI, Desemba 18 (IPS) – Kwa miaka mingi, wakulima wadogo kote nchini Kenya wamekuwa katika vita vya kisheria na seŕikali juu ya sheŕia ambayo inahalalisha tabia ya kuweka akiba, kugawana na kubadilishana mbegu za kienyeji.
Mnamo mwaka wa 2022, kikundi cha wakulima wadogo 15 wa Kenya waliwasilisha ombi katika Mahakama Kuu ya nchi hiyo, wakitaka kulazimisha serikali kupitia vifungu vya sheria vinavyopiga marufuku kushiriki na kubadilishana mbegu ambazo hazijaidhinishwa na ambazo hazijasajiliwa.
Wakulima wadogo vijijini nchini Kenya wanategemea mifumo isiyo rasmi inayosimamiwa na wakulima kupata mbegu kupitia kuhifadhi na kugawana mbegu, lakini Sheria ya Mbegu na Aina za Mimea wamepunguza ufikiaji wao.
Serikali ya Kenya ilipitisha sheria hiyo mwaka 2012 ili kuendeleza, kukuza, na kudhibiti sekta ya mbegu ya kisasa na yenye ushindani, lakini wakulima wanataka ipitiwe upya.
Mfumo wa mbegu unaosimamiwa na mkulima usio rasmi unaruhusu wakulima kuhifadhi sehemu ya mbegu zao baada ya kuvuna, jambo ambalo linawahakikishia mbegu kwa msimu ujao wa kupanda.
Ushindi kwa Wakulima
Katika ushindi madhubuti wa uhuru wa chakula na haki ya hali ya hewa, Mahakama Kuu mnamo Novemba 27, 2025, iliamua kuunga mkono wakulima wadogo, ikitangaza kuwa sehemu za adhabu za Sheria ya Mbegu na Aina za Mimea ni kinyume cha sheria.
Hukumu hiyo inaharamisha kikamilifu desturi ya zamani ya kuokoa, kushiriki, na kubadilishana mbegu za kiasili, ikithibitisha kwamba Mifumo ya Mbegu Zinazosimamiwa na Mkulima (FMSS) ni haki iliyolindwa, si shughuli ya uhalifu.
Chini ya sheria ya adhabu, wakulima walikabiliwa na kifungo cha hadi miaka miwili jela na faini ya shilingi milioni 1 (kama dola 7,800) kwa kuuza au kubadilishana mbegu ambazo hazijasajiliwa.
Watetezi wa haki za wakulima walidai kuwa sheria ilitoa udhibiti wa mfumo wa chakula nchini kwa mashirika ya kimataifa.
Katika hukumu yake, Jaji Rhoda Rutto alitangaza vifungu vya sheria vilivyokiuka katiba ambavyo viliwapa wakaguzi wa mbegu mamlaka ya kuvamia hifadhi za mbegu na kukamata mbegu zilizokusudiwa kwa mavuno yajayo, viliweka marufuku kwa wakulima kusindika au kuuza mbegu isipokuwa kama walikuwa wauzaji wa mbegu waliosajiliwa, ilitoa haki nyingi za umiliki wa wafugaji wa kupanda na hakuna hata mmoja kwa wakulima ili kuokoa mbegu zao au kugawana mazao yao kinyume cha sheria. wamiliki.
Samuel Wathome, mkulima mdogo ambaye alikuwa mwombaji katika kesi hiyo, anasema kwamba “kama vile nyanyake alivyofanya, sasa anaweza kuhifadhi mbegu kwa uhuru kwa wajukuu zake bila kuogopa polisi au jela.”
Kulingana na Elizabeth Atieno, Mwanaharakati wa Chakula katika Greenpeace Africa, uamuzi wa mahakama ulithibitisha utamaduni unaojulikana kwa muda mrefu wa uhuru wa mbegu.
“Uamuzi wa mahakama uliondoa pingu kutoka kwa wakulima wa Kenya. Huu sio tu ushindi wa kisheria, ni ushindi kwa utamaduni wetu, ujasiri wetu, na mustakabali wetu,” Atieno aliiambia IPS.
Aliongeza, “Kwa kuhalalisha mbegu za kiasili, mahakama imepata pigo dhidi ya kukamatwa kwa mfumo wetu wa chakula. Hatimaye tunaweza kusema kwamba nchini Kenya, kulisha jamii yako kwa mbegu zinazostahimili hali ya hewa, na zilizobadilishwa kienyeji si kosa tena.”
Kulinda Bioanuwai
Kulingana na Gideon Muya, Afisa Mipango, Biodiversity and Biosafety Association of Kenya, hukumu hiyo ni ngao kwa bayoanuwai nchini.
“Mbegu za asili ni maktaba ya maisha kwa sababu zinashikilia aina mbalimbali za kijeni tunazohitaji kustahimili ukame, wadudu na mabadiliko ya hali ya hewa. Mahakama imetambua kuwa huwezi kupata hati miliki ya urithi wa asili. Tumerejesha haki ya kuchagua tunachopanda na kile tunachokula, bila kulazimishwa na ukiritimba wa mbegu za kibiashara,” Muya aliiambia IPS.
Claire Nasike, mwanaagroecologist, alibainisha kuwa hukumu inaonyesha kwamba mbegu ni uhai, na ni huru, na yeyote anayeidhibiti anaathiri njia ya maisha ya kizazi.
Nasike anaona kuwa uamuzi huo ni kichocheo kikubwa cha bioanuwai, ustahimilivu wa hali ya hewa na uhuru wa chakula kwa vile mbegu za kiasili huwa na tabia ya kuzoea hali ya ndani kama vile aina za udongo, mifumo ya mvua, wadudu na sifa za magonjwa ambazo mara nyingi hupotea katika mbegu za kibiashara zilizoidhinishwa.
“Kwa kuwawezesha wakulima kuweka akiba, kubadilishana na kubadilisha mbegu zao, jamii zinaweza kuhifadhi aina mbalimbali za jeni, kinga kuu dhidi ya majanga ya hali ya hewa kama vile ukame na wadudu waharibifu, pamoja na ulinzi wa usalama wa chakula wa muda mrefu.”
Ripoti ya Ofisi ya Umoja wa Mataifa ya IPS
© Inter Press Service (20251218120033) — Haki Zote Zimehifadhiwa. Chanzo asili: Inter Press Service
