Dar es Salaam. Kwa muda mrefu, kanga imekuwa zaidi ya vazi la mwanamke. Ni sauti isiyo na mdomo, ujumbe usio na herufi kubwa, na ishara ya mawasiliano ya kipekee katika jamii ya Kiswahili.
Wengi huiona kama kipande cha nguo kinachopamba mwili, lakini ndani yake kumejificha hekima, hila, na busara ambazo zimekuwa zikiendesha uhusiano wa kifamilia kwa vizazi vingi.
Katika ndoa, kanga si tu mapambo; ni chombo cha mawasiliano, silaha ya kimyakimya, na darasa la maadili linalopita maneno.
Katika nyumba nyingi, hasa zile za zamani, wanawake walijifunza kutumia kanga kama njia ya kuzungumza na waume zao bila hata sauti.
Wakati ambapo haikuwa rahisi kwa mwanamke kueleza hisia zake moja kwa moja, kanga ilimsaidia kusema alichotaka kwa heshima na busara. Kanga yenye maandishi kama “Usinione kimya, najua ninachofanya” ingeweza kuwa ujumbe mzito zaidi kuliko mazungumzo marefu. Kwa mwanamke mwerevu, kila kanga ilikuwa kama barua yenye maana fiche.
Kwezi Abdallah, anasema kanga si vazi tu, wakati mwingine anaitumia kama lugha na njia ya mawasiliano yasiyo ya moja kwa moja. Kwake kanga ni sehemu ya utamaduni wa mwanamke wa Kiafrika hasa wale wenye asili ya Tanzania.
” Nimekuwa nikiaminishwa mwanamke bila kanga hajakamilika…lakini pia ujumbe wake nauchukulia kama njia ya kufikisha ujumbe.Mfano, nikivaa kanga yangu iliyoandikwa: Yana mwisho, naona kama namfariji mtu anayepitia wakati mgumu,” anasema.
Anaongeza: “Akisoma hayo maneno nahisi kama anapata nafuu…lakini pia kwa watu wanaonifanyia mabaya maana si wote watakupenda, naona kama wakisoma ujumbe kama huo wanaweza kujishtukia wakajua nawaambia wanayofanya yana mwisho wake.
Kwa upande wake, Fatma Jalala anasema kanga ni nguo yenye stara, inayoonyesha ishara ya umaridadi, heshima, busara na ustaarabu wa Kiafrika.
Anasema kanga si tu ni kipande cha nguo cha kufunika mwili, bali zinabeba lugha ya hisia, heshima na utambulisho.
“Kila kanga hubeba ujumbe, uwe wa furaha, upendo, nasaha au onyo. Wanawake wa mikoa ya Pwani hulitumia vazi hilo kama sauti ya mwanamke katika jamii, ndoa, mafundo ya vijana na hata salamu katika uhusiano kwa maana kuwa ya ujumbe uliobebwa katika vazi hilo unaweza kuzungumza kwa niaba bila muhusika kufungua mdomo na huo ndio ustaarabu wenyewe,” anaeleza na kuongeza:
“Hivyo vazi la kanga ni tamko la busara, kioo cha nafsi na urithi wa utamaduni wetu unaostahili kuheshimiwa.”
Kwa wasiojua nguvu ya kanga, imekuwa darasa la hisia, mapenzi, na hata onyo. Mwanamke alipopokea zawadi kutoka kwa mume wake, angevaa kanga yenye maneno kama “Asante mpenzi kwa kunijali.” Lakini siku ambayo mambo hayakuwa mazuri, angechagua kanga iliyoandikwa “Usijaribu kunipima” au “Kama ni kupenda, pendana kwa moyo.” Bila maneno, ujumbe uliwafikia wote. Ilikuwa ni njia ya busara ya kuweka wazi hisia bila mzozo.
Katika ndoa, kanga pia imekuwa zana ya kuimarisha heshima. Mwanamke mwerevu aliweza kutumia kanga kufundisha mume wake au hata ndugu wa familia bila kuibua ugomvi.
Katika jamii ya Kiswahili, kanga yenye maneno ya hekima ilikuwa kama sauti ya jamii nzima. Ilimkumbusha kila mtu umuhimu wa upendo, uaminifu na uvumilivu.
Hata wasichana wadogo walijifunza kupitia kanga walizoona zikivaliwa na mama au bibi zao.
Kuna usemi unaosema, “Kila kanga ina maneno, lakini si kila mtu anayajua kuyasoma.” Maneno haya yana maana kubwa katika maisha ya ndoa.
Wapo wanaume ambao hawajali maandiko kwenye kanga za wake zao, wakidhani ni mapambo tu. Lakini wale wenye kusoma alama za nyakati wanajua kwamba wakati mwingine, kanga inasema zaidi ya maneno ya mdomoni. Ni kama barua ya upendo, onyo, au ombi la amani.
Kanga pia imechangia kudumisha umoja katika ndoa kwa njia ya ustaarabu. Badala ya lawama au malalamiko ya wazi, mwanamke angechagua kanga yenye ujumbe wa hekima.
Kwa mfano, baada ya ugomvi, angevaa kanga iliyoandikwa “Samahani si udhaifu.” Kwa njia hiyo, mume angeelewa kwamba amani inahitajika bila hata kuzungumza.
Wengine walitumia kanga kuonesha upendo wa dhati, kama zile zenye maneno “Moyo wangu ni wako” au “Mapenzi hayana kifani.” Ujumbe kama huo uliimarisha uhusiano na kuleta joto la kimapenzi katika nyumba.
Lakini si kila kanga ilikuwa ya upole. Zilikuwapo pia kanga za onyo. Mwanamke aliyechoshwa na tabia za mumewe angevaa kanga yenye maneno makali kama “Ukicheza na moto utateketea” au “Sina hofu na ulimwengu.” Ilikuwa ni njia ya kuashiria mipaka bila mabishano.
Kwa wanawake waliokuwa na hekima, haya hayakuwa maneno ya chuki bali namna ya kulinda heshima yao ndani ya ndoa.
Kwa upande mwingine, kanga ilikuwa pia alama ya umoja wa kijamii. Wakati wa harusi, ndugu na marafiki walitumia kanga kupeleka ujumbe wa baraka kwa wanandoa wapya.
Kanga zenye maneno kama “Harusi njema, maisha marefu” zilionyesha upendo na matumaini ya jamii kwa uhusiano huo. Wakati wa majonzi, kanga zilibeba maneno ya faraja.
Hivyo basi, katika kila hatua ya ndoa furaha, huzuni, changamoto au mafanikio, kanga ilikuwa shuhuda wa kimya anayebeba historia.
Kanga pia imekuwa zana ya kujenga heshima na utu wa mwanamke ndani ya ndoa. Kwa kuvaa kanga, mwanamke hufunika mwili wake kwa staha, jambo linaloongeza heshima kwake na kwa mumewe.
Kwa tamaduni nyingi za Kiswahili, mwanamke aliyefunika mwili wake kwa kanga alikuwa ishara ya busara na heshima. Wengine waliamini kwamba mwanamke anayejua kuchagua kanga vizuri anajua pia kutunza ndoa yake.
Hata hivyo, siri kubwa zaidi ya kanga katika ndoa ni kwamba inafundisha mawasiliano yasiyo ya maneno.
Katika dunia ya leo, ambapo wanandoa wengi wanashindwa kuelewana kwa sababu ya maneno makali, kanga inatukumbusha kwamba wakati mwingine ukimya unaweza kusema zaidi.
Mwanamke anaweza kuzungumza kwa rangi na maneno ya kitambaa, na mume mwenye hekima atasoma ujumbe huo kwa upole.
Katika kizazi cha sasa, matumizi ya kanga katika ndoa yamepungua, hasa kutokana na mitindo ya mavazi ya kisasa.
Wengi wamepoteza uelewa wa maana ya maneno yanayoandikwa kwenye kanga. Lakini kwa wale wanaojua thamani yake, kanga bado ni alama ya heshima na upendo.
Wapo vijana wanaorejesha utamaduni huu, wakitumia kanga si tu kama vazi, bali kama njia ya kuonesha hisia ndani ya ndoa zao.
Kanga inabeba falsafa ya maisha ya ndoa: uvumilivu, busara, na mawasiliano yasiyo na kelele. Inaonesha kwamba upendo hauhitaji maneno mengi, bali moyo wa kuelewa.
Mwanamke anapochagua kanga yake kwa makini, anajua anasema nini. Na mume anapomwangalia kwa makini, anajua kusikia bila kuuliza.
Hapo ndipo hekima ya kanga inapojitokeza, yaani kuunganisha mioyo miwili kwa njia ya utamaduni, maadili na upendo wa kweli.
Kwa hiyo, siri ya kanga kwenye ndoa ni zaidi ya maneno yaliyoandikwa. Ni lugha ya moyo, ni hekima ya wanawake waliotangulia, na ni kumbukumbu ya mawasiliano ya heshima kati ya wanandoa.
Kila kanga ni simulizi, kila maneno yake ni funzo, na kila rangi yake ni hisia. Ikiwa wanandoa wa leo watajifunza kutoka kwa utamaduni huu, huenda migogoro mingi ingepungua, na upendo ungedumu zaidi.
Kanga haijapoteza thamani yake; ni sisi tu ambao tumepoteza uelewa wake. Lakini kwa yeyote anayetaka kujenga ndoa yenye amani, busara, na mawasiliano ya heshima, siri iko pale pale kwenye kanga, kipande cha nguo chenye maneno, hekima, na moyo wa mwanamke.
Umuhimu wa vazi la kanga umekuwa kivutio kwa wanataaluma mbalimbali akiwamo Felistas Mahonge aliyeandika kitabu: “The Dress That Talks: The Kanga Fabric in Contemporary Shambaa Wedding Ceremonies in North-Eastern Tanzania”.
Anaelezea jinsi kanga, inavyotumika si tu kama vazi bali pia kama “nguo inayozungumza” yaani, chombo cha mawasiliano.
Katika andiko lake, Mahonge anachambua matumizi ya kanga katika sherehe za ndoa za jamii ya Wasambaa waishio kaskazini-mashariki mwa Tanzania).
Kwa kutumia uchunguzi wa matukio na tafsiri ya maandishi yaliyochapishwa kwenye kanga, amebaini kuwa kanga huchukua nafasi muhimu katika shughuli za kijamii ndani ya familia na jamii.
Kwa mfano, anaonyesha kuwa kwa wakati wa maandalizi ya ndoa, kamati ya maandalizi huamua aina maalum ya kanga itakayovaliwa na wanawake wote wakati wa sherehe, kitu ambacho kinawafanya vikundi vya wanawake kujitambulisha katika hafla hiyo.
Hii inaonyesha uhusiano kati ya tukio, muundo wa kanga na maandishi yaliyochapishwa kwenye kanga.
Pia, Mahonge anaeleza kuwa maandishi au methali zilizoko kwenye kanga huwa na ujumbe maalum unaolenga washiriki wa sherehe siyo tu kwa mtu binafsi bali kwa jamii kwa ujumla na hivyo kanga hutumika kama njia isiyo ya maneno ya kuwasilisha hisia, matarajio, maadili na hata hadhi ya kifamilia ndani ya tukio la ndoa.
Kwa ujumla, Mahonge anaonyesha kwamba kanga si tu mavazi ya kawaida, bali ni matumizi ya kitamaduni yenye lugha ya picha na maandishi, ambayo inawezesha wanawake na jamii kuzungumza: kupitia rangi, muundo, maandishi na tukio lililo ndani ya muundo wa kijamii wa sherehe.
